نگاهی بر مناسبات جمهوری ترکمنستان با جمهوری اسلامی ایران

    جمهوری ترکمنستان یکی از جمهوری های آسیای میانه  است که پس از فروپاشی اتحاد جماهیرشوروی سابق به استقلال رسید.این کشور در دوران اتحاد شوروی سابق فاقد روابط خارجی بود ولی بعد از فروپاشی اتحاد شوروی سابق این مجال برایش فراهم شد تا با همسایگان خود  روابط برقرار کند.

   بدین ترتیب ،این جمهوری پس از تأسیس دولت مستقل اش در صدد تأسیس روابط با کشور های منطقه و جهان برآمد. کشور های منطقه هر کدام در تلاش گسترش روابط با این جمهوری  تازه استقلال یافته برآمدند.در میان کشور های منطقه جمهوری اسلامی ایران ،جزء اولین کشور های بود که بعد از ترکیه   استقلال جمهوری ترکمنستان را به رسمیت شناخت.

   ترکمنستان و ایران گذشته از داشتن مرزمشترک به طول (1200)کیلومتر،دارای مشترکات فراوان تاریخی ،فرهنگی ،نژادی،آینی می باشند.ایران از جملۀ کشور هایست که اقلیت قومی ترکمن در آن ساکن میباشد . سکونت اقلیت قومی ترکمن در ایران بیانگر آنست که هر دو ملت از گذشته های دور باهم  روابط و مراوداتی داشته اند.اما تاریخ روابط میان دولت های ایران و ترکمنستان  به سال های پس از استقلال ترکمنستان از اتحاد جماهیر شوروی سابق (1991م)،میرسد.ترکمنستان بخاطر داشتن منابع انرژی اش و فقدان ارتباط  با ابحارنیازمند روابط پایدار با جمهوری اسلامی ایران می باشد.در حقیقت سوابق تاریخی و فرهنگی مشترک ،همبستگی ژئوپولیتیک هر دو کشورو داشتن منابع مشترک در بحیره کسپین روابط دو کشور را در زمینه های سیاسی ،اقتصادی و فرهنگی گسترش داده است . در  اینجا بحث مختصری بالای  روابط دو کشور در ابعاد مختلفه سیاسی ،اقتصادی و فرهنگی  مینمایم.

1-    مناسبات سیاسی

   همانطوریکه قبلاً یاد آور شدیم جمهوری اسلامی ایران جزء اولین کشور های بودکه در نوامبر 1991م، استقلال ترکمنستان از اتحاد جماهیر شوروی سابق را به رسمیت شناخت و در دسامبر همان سال برای اولین بار روابط دیپلوماتیک میا ن دو کشور تأسیس شد.در ابتدای تأسیس روابط دیپلوماتیک میان دو کشور ،نمایندگی سیاسی ایران در ترکمنستان به سطح شارژدافیر بود اما در اوایل اپریل 1992م، به سطح سفیر ارتقاء کرد.بالمقابل ترکمنستان نیز  به تأسیس سفارت خانه اش در تهران اقدام کرد.تأسیس و تحکیم مناسبات سیاسی میان دو کشور  زمینه رفت و آمد ها و دیدار سران و مقامات بلند پایه دو کشور را فراهم ساخت.

   جمهوری اسلامی ایران بدنبال اعلام  سیاست بی طرفی ترکمنستان در 12 دسامبر 1995م، ازا ین سیاست ترکمنستان حمایت کردو آنرا مورد تأئید قرار داد.قابل ذکر است که جمهور ی ترکمنستان در سیاست خارجی اش به دو اصل اتکاء داردکه همانا یکی سیاست بی طرفی ترکمنستان و دیگری روابط دو  جانبه با کشور های منطقه می باشدکه روابط دو جانبه اش با جمهوری اسلامی ایران همیشه در سطح مطلوبی قرار داشته است.« د ر طول 19 سال پس از استقلال این کشور تا اکنون نزدیک به صد دیدارمیان روسای جمهور ومقامات عالی عالی رتبه دو کشور انجام شده است»[i].در حقیقت دیدارها میان سران دو کشور منجر به انعقاد قراردادهای در زمینه های مختلف میان دو کشور گردیده است.این مسئله بیان گر تحکیم روابط میان دو کشور می باشد.ایران از جملۀآن کشور های میباشد که در طول سال های پس از  استقلال  ترکمنستان  روابط اش با این کشور در حالت پویایی قرار داشته است. به همین دلیل مقامات دو کشور بارها از مرزهای دو کشور به عنوان مرزهای دوستی و صلح یاد کرده اندچرا که بعد از استقلال ترکمنستان، هیچ مشکل و معضلی در مرز های دو کشور ایجاد نشده است و در حقیقت مرزهای دو کشور از امن ترین مرز ها محسوب می شود. در واقع اصل همجواری و احترام متقابل در مناسبات  فی مابین ایران و ترکمنستان  همواره از سوی دو کشور مدنظر  گرفته شده که زمینه گسترش روابط  را برای هر دو کشور فراهم کرده است.باید علاوه کرد که روابط دو کشور در دوره  ریاست جمهوری نیازوف در سطح  خوبی بود ولی  با انتخاب  قربان قلی بردی محمدوف و فعال شدن سیاست  خارجی ترکمنستان در این دوره  درروابط ایران و ترکمنستان  جهش  بزرگی ایجاد شد.

    در مجموع  روابط سیاسی  دو کشور در زمینه های  دیدار های مقامات عالی رتبه (رئیس جمهور ،معاونان رئیس جمهور و وزرأ ) دیدار های وکلای پارلمان،اسناد امضأ شده بین دو کشور،مسائل بحیره کسپین ،همکاری در سازمان کنفرانس اسلامی و همکاری های امنیتی می باشد.

2-    مناسبات اقتصادی :

    همکاریهای اقتصادی دو کشور ایران و ترکمنستان دایماً در سطح بالا و در حال رشد قرار داشته و در برخی مواقع  با نوساناتی  در این زمینه مواجه بوده است.

   روابط اقتصادی دو کشور در زمینه های تجارت ،همکاری در زمینه  انرژی(نفت و گاز)،پروژه های خط انتقال برق و گاز،ترانزیت و حمل ونقل،صنایع و ساختمان ،زراعت و همکاری درسازمان همکاری اقتصادی اکو است.

   جمهوری ترکمنستان  یکی از  تولید کننده گان مهم نفت و گاز میان کشور های تازه استقلال یافته آسیای مرکزی  به شمار می رود که پتانسیل و منابع عظیم آن  به دلیل  عدم وجود گزینه های صادراتی محدود شده است.ایران به دلایل جغرافیایی و اقتصادی می تواند نقش مهمی در روند توسعه  همکاری دو جانبه این زمینه ایفا نماید .«نقش ایران را در توسعه همکار ی میان  دو کشور میتوان چنین خلاصه کرد:

1-     توان بالا در خدمات مهندسی  نفت و گاز؛

2-     همجواری با کشور های مصرف کننده گاز مانند ،ترکیه،ارمنستان،هند و پاکستان و از طریق ترکیه با اروپا؛

3-     دارا بودن توان مصرف انرژی در مناطق مختلف کشور؛

4-     امکان معاوضه گاز؛

5-     دسترسی به آب های آزاد و سهولت رساندن نفت و گاز  به بازار های بین المللی ؛

6-     دارا بودن دانش فنی و نیز نیروی متخصص در این زمینه ؛

7-     تمایل ترکمنستان  به کاهش وابستگی  به سیستم انحصاری گاز توسط روسیه »[ii].

    امروز ایران پس از روسیه  از مهمترین خریداران گاز این کشور محسوب می شود. تهران و عشق آباد در باره  تجارت گاز  دارای توافقنامه  25 ساله هستند.در زمینه نفت نیز جمهوری  اسلامی ایران  هم اکنون  نفت تولیدی  ترکمنستان  را از طریق سواپ به بازار های جهانی منتقل می کند.ایران همچنان در اکتشا فات  نفت و گاز ترکمنستان و نیز بازسازی صنایع مرتبط  با این بخش  مشارکت داشته است و هم اکنون نیز کارشناسان ایرانی در میادین  نفتی ترکمنستان  در بحیره  کسپین  به فعالیت  مشغول هستند[iii].

     ایران هر چند که خود دارای منابع سرشار انرژی نفت و گاز می باشد ولی نیاز مند وارد نمودن انرژی از ترکمنستان است زیرا منابع آن کشور بیشتر در جنوب آن واقع شده و انتقال آن به شمال  پر مصرف است بنا ً آن کشور لازم دیده تا انرژی  نفت و گازش را از همسایه شمالی اش ترکمنستان  وارد نماید.«به اساس  توافقات صورت گرفته میان دو کشور ،یک خط لوله از کربچه  به کردکوی به طول 190 کیلو متر  با قطر 40 انچ احداث گردیدکه در سال 1997م افتتاح شد.در آن زمان 23 .3 میلیاردمتر مکعب گاز  به ایران صادر میشد.این گاز وارداتی جهت تأمین  مصارف عادی و خانگی و نیروگاهی مورد مصرف قرار می گیرد»[iv].این خط لوله تاثیر بسیار زیادی بالای روابط دو کشور داشته است.این خط لوله انحصار  سیستم  خط لوله  روسیه را شکسته و ترکمنستان را قادر نمود تا  یک بازار  به غیراز کشور های مشترک المنافع  جهت صدور گاز خود ایجاد نماید.علاوه بر خط  کربچه کردکوی که عملی گردیده است ،قرار بود که یک خط لوله دیگر نیز احداث شود تا گاز ترکمنستان رااز طریق ایران به ترکیه  انتقال دهد که این خط لوله  به علت مخالفت امریکا و روسیه  تا اکنون عملی نگردیده است.

    گذشته از همکاری های دو کشور در زمینه انرژی نفت و گاز ،ترکمنستان  به دلیل وجود منابع گازی  فراوان از لحاظ  تولید انرژی  برق نیز در سطح بالای قرار دارد.تولید انرژی برق این کشور مازاد بر نیاز های داخلی بوده و به کشور های همسایه صادر میکند.« ترکمنستان بر پایه قرار داد 10 ساله ،سالانه 640 میلیون کیلووات  ساعت برق به ارزش 12/8 میلیون دالر به ایران صادر می کند.برق انتقالی ترکمنستان  به ایران هم اکنون از دو خط انتقال  برق "بالکان آباد-علی آباد" و سرخس ترکمنستان –سرخس ایران  انجام  می گیرد. علاوه بر دو مسیر فوق  شبکه انتقال 430 کیلو ولت  مرو- مشهد با امکان انتقال 400 میگاوات  برق  به عنوان سومین مسیر انتقال  برق ترکمنستان  به ایران نیز هم اکنون  در حال احداث  است.ایران برق صادراتی  ترکمنستان  به ترکیه را نیز از طریق  خطوط انتقال برق خود ترانزیت می کند و سالانه تا 600 میلیون کیلووات  ساعت برق صادراتی  ترکمنستان را  به ترکیه  می رساند»[v]. بدین ترتیب میتوان گفت که  همکاری های ترکمنستان و ایران در بخش نفت و گاز ،راه آهن ،برق و امور تجارتی است.

     میان  ترکمنستان و ایران چهار نقطه مواصلاتی  وجود داردکه عبارتند از گمرگ باجگیران ،لطف آباد،اینجه برون  و سرخس  می باشداین گمر گ ها  شرایط حمل و نقل و ترانزیت را آسان نموده است.

     خط ریلی راه آهن "سرخس مشهد تجن" و همچنان خط  کشتیرانی بندر ترکمن باشی  با بنادر ساحل(بحیره کسپین) از جمله تسهیلات ایجاد شده  برای ترانزیت مبادله کالا بین دو کشور  است.در زمینه حمل و نقل و ترانزیت  همکاری های عمده بین دو کشور صورت نپذیرفته است. «ساخت راه اسفالت باجگیران  به عشق آباد ،اتصال راه آهن  سرخس به تجن  به طول(130)کیلومتر از طرح های اجرا شده ایران در ترکمنستان  می باشد.بر علاوه احداث  پل ،موتر های باربری  سرخس  بالای دریای تجن ،گشایش معابر  تردد مرزی در نقاط  پل  باجگیران ،لطف آباد و سرخس، اعطای  اجازه عبور ترانزیتی زمینی و هوایی وسایط نقلیه ترکمنستان از قلمروایران ،برقراری خط کشتیرانی  بین  بنادر کراسنودسک و نوشهر و برقراری پرواز های مستقیم  تهران – عشق آباد، مشهد و عشق آباد،کیش و عشق آباد و نیز خط سرویس رانی  مشهد عشق آباد در زمینه حمل و نقل قابل ذکر است»[vi].

    در زمینه محصولاتی عمده صادراتی  ترکمنستان به ایران را فراورده های نفتی و کیمیاوی ،منسوجات و محصولات صنایع سبک،زراعتی و کیمیاوی و صنایع غذایی بوده و محصولات  عمده  صادراتی ایران  به ترکمنستان نیز تجهیزات و دستگاه های صنعتی ،مصالح ساختمانی ،مواد غذایی ،لوازم برقی و خانگی است[vii].

3-     مناسبات فرهنگی

   گذشته از داشتن مناسبات اقتصادی میان دو کشوراز بعد فرهنگی نیز میان دو کشور همکاری های وجود دارد. پیوند های تاریخی و تمدنی ،فرهنگی ،زبانی و نژادی جزء مفاخر  مشترک ملت های ایران و ترکمنستان می باشد.

   همکاری های فرهنگی دو کشور در زمینه های آموزشی (موافقتنامه های آموزشی و تبادل  محصلین ،برگزاری نمایشگاه های فرهنگی  و کتاب ،آموزش زبان فارسی در ترکمنستان ،برگزاری هفته فرهنگی میان دو کشور،برگزاری کنفرانس های علمی – فرهنگی  ترکمنستان و ایران ،همکاری های رادیو تلویزیونی، همکاری های سیاحتی – ورزشی می باشد.

     وجود شهر های تاریخی در محدوده ترکمنستان  نظیر ابیورد،نساء،مرووچهار جوی برای مردم ایران نا آشنا نبوده و جزیی از فرهنگ و تمدن پر شکوه آنها محسوب  می شود.شخصیت های مذهبی ،فرهنگی و ادبی  همچو  ابو سعید ابوالخیر ،شیخ نجم الدین کبری ،ابو علی دقاق ،انوری ابیوردی ،خواجه یوسف همدانی،کسایی مروزی،مختوم قلی فراغی ،سید اسماعیل جرجانی و ده ها دانشمند دیگر نیز افرادی  هستند که در تاریخ و تمدن ایران و ترکمنستان نقش داشته و عزیز اند.

  " توسعه روابط  فرهنگی میان ترکمنستان و ایران  به شرح ذیل است:

1-      برقراری ارتباط فرهنگی بین پوهنتون های  فردوسی مشهد و پوهنتون های مختوم قلی  ترکمنستان .

2-     تبادله محصلین و استادان؛

3-     ایجاد کرسی زبان فارسی و تدریس آن در پوهنتون مختوم قلی؛

4-     تعمیر و باز سازی  بنا های تاریخی ترکمنستان توسط متحصصان ایرانی ؛

5-     فعالیت های توریستی  برای جذب  توریستان در دو کشور ؛ "[viii]

  خلاصه در یک نگاه کلی میتوان گفت که ترکمنستان و ایران از وجوه مختلف  سیاسی ،اقتصادی ،فرهنگی ،جغرافیایی و تجاری از قابلیت های  بالای  برای توسعه روابط و مناسبات  برخوردار اند و گسترش روابط  با همسایگان یکی از اولویت های در سیاست خارجی دو کشور است . اما علی الرغم  تلاش ها ی بسیار برای تحکیم  روابط موانعی در تحقیق این امر مهم وجود داردکه به صورت خلاصه آنها را میتوان چنین برشمرد :

-         ترکمنستان یکی از کشور های سکولار غرب گرا است تا از نفوذ اسلام گرایان درکشورش جلوگیری کند. بنا ًدر روابط اش  با کشور های اسلامی محتاط است.

-         ترکمنستان  به عنوان  یک کشور باقی مانده از اتحاد شوروی سابق هنوز هم تحت تأثیر روسیه می باشد.

-         آمدن غرب و امریکا در منطقه و دیدار آنها با مقامات ترکمن و نفوذ قدرت های فرا منطقه در روابط دو کشور

-         عدم تعین رژیم حقوقی  دریای خزر باعث  شده تا از توسعه  روابط در حد مطلوب جلوگیری کند.

   در جمع بندی کلی از روابط دو کشور ترکمنستان و ایران  میتوان گفت که امروز هر دو کشور از سطح بالای مناسبات در عرصه های گوناگون برخوردار می باشند. درطول  سال های پس از استقلال ترکمنستان،  در مناسبات میان دو کشور ایران و ترکمنستان کدام معضله و مشکل جدی وجود نداشته است.در زمینه تعین رژیم  حقوقی بحیره کسپین نیز هر دو کشور نظرات مشابه داشته و موافق همدیگر اند. بنا ًبا توجه به ظرفیت های  موجود میان طرفین و روند تحولات منطقه و فرا منطقه  بویژه  دخالت خارجی هادر امور منطقه ، توسعه  مناسبات  میان دوکشور  به اساس اشتراکات  و نیاز  طرفین  امر ضروری می باشد.

منابع و مآخذ